Coraz częściej zdarza się, że po zawarciu umowy darowizny chcemy lub jesteśmy zmuszeni ją odwołać. Nie zawsze jednak jest taka możliwość. Darowizna może zostać odwołana tylko w ściśle określonych przypadkach, które to przypadki wskażę poniżej.
Celem omówienia zagadnienia konicznym jest wyróżnienie dwóch sytuacji:
Darowizna jeszcze niewykonana – przedmiot darowizny nie został jeszcze przekazany
Przechodząc do omówienia pierwszej z w/w sytuacji, wskazać należy na treść art. 896 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Zgodnie z przytoczonym powyżej przepisem, darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Zmiana stanu majątkowego uprawniająca do odwołania darowizny nie polega jednak na tym, iż darczyńca jest uboższy, niż był w momencie zawarcia darowizny. Zmiana, która uprawnia darczyńcę do odwołania darowizny niewykonanej, polega na ocenie wpływu ewentualnego wykonania darowizny na jego utrzymanie stosownie do usprawiedliwionych potrzeb darczyńcy. Powyższe oznacza, że darczyńca mógłby odwołać darowiznę w sytuacji, gdyby na skutek nie zawinionych przez niego okoliczności, po wykonaniu darowizny, nie byłby w stanie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb np. kupić żywności czy leków, zapłacić rachunków ani potrzeb osób wobec których jest obciążony obowiązkiem alimentacyjnym.
Darowizna wykonana – przedmiot darowizny został przekazany
Natomiast darowizna, która została już wykonana, zgodnie z art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego, może zostać odwołana jedynie z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Prawo to przysługuje obdarowanemu zarówno w odniesieniu do umów wykonanych, jak i niewykonanych. Istotne jest, aby niewdzięczność okazał sam obdarowany. Zachowanie innych osób wobec darczyńcy nie ma większego wpływu na odwołanie darowizny, nawet jeśli niewdzięcznością wobec darczyńcy wykażą się bliscy obdarowanego.
Ustawodawca nie wskazał jednak, co należy rozumieć pod pojęciem „rażąca niewdzięczność”. O tym, czy zachodzi sytuacja określana takim mianem, zawsze decydują okoliczności konkretnej sprawy. Pamiętać przy tym należy, że przy dokonywaniu oceny zachowania obdarowanego trzeba także uwzględniać zachowanie darczyńcy.
Przytoczyć w tym miejscu można treść orzeczenia Sądu Najwyższego z 26 lipca 2000 r.
(I CKN 919/98), zgodnie z którym jest to niewłaściwe i krzywdzące zachowania zarówno wobec darczyńcy jak i osób dla niego bliskich.
O rażącej niewdzięczności można mówić m.in. w przypadku popełnienia przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub czci albo mieniu darczyńcy oraz o naruszenie przez obdarowanego spoczywających na nim obowiązków wynikających ze stosunków osobistych (rodzinnych) łączących go z darczyńcą, jak również obowiązku wdzięczności. Przy czym muszą to być zachowania świadome i nacechowane złą wolą. Jednakże znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują nie tylko czyny nieumyślne obdarowanego, ale także drobne czyny umyślne, jeżeli nie wykraczają one poza zwykłe konflikty rodzinne w określonym środowisku (wyrok SA w Szczecinie z 14 kwietnia 2005 r., I ACa 60/05).
Rażąca niewdzięczność, o której w przepisie mowa, a uzasadniająca odwołanie darowizny, musi wystąpić po zawarciu umowy. Warto wspomnieć także o tym, iż zgodnie z art. 899 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli darczyńca przebaczył obdarowanemu nie może on odwołać darowizny. Nie może odwołać jej także po upływie roku od dnia, w którym dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego (art. 899 § 3 Kodeksu cywilnego).
Uprawnienie do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności posiadają także spadkobiercy darczyńcy, jednak tylko w sytuacji, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do jej odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.
W jaki sposób odwołać darowiznę?
Odwołanie darowizny następuje poprzez złożenie obdarowanemu oświadczenia na piśmie. Pismo powinno zawierać uzasadnienie oraz żądanie zwrotu przekazanego przedmiotu darowizny. Oświadczenie to nie powoduje jednak automatycznego powrotu przedmiotu darowizny do darczyńcy, a jedynie nakłada na obdarowanego obowiązek zwrotu tegoż przedmiotu. W przypadku braku zgody obdarowanego co do zwrotu przedmiotu umowy darowizny, darczyńca ma prawo wystąpić do sądu z powództwem o zobowiązanie obdarowanego do przeniesienia własności przedmiotu darowizny. Prawomocne orzeczenie sądowe zastąpi wówczas oświadczenie woli obdarowanego o przeniesieniu własności przedmiotu darowizny na darczyńcę.
