Obowiązujące prawo dopuszcza możliwość „cofnięcia” złożonego oświadczenia woli w sytuacji, kiedy zaistnieją ściśle określone przepisami prawa przesłanki oraz oświadczenie cofające poprzednio złożone oświadczenie zostanie złożone w określonym terminie. Czym jednak jest owe „oświadczenie woli”, co oznacza „uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli” oraz jakie to przesłanki muszą zaistnieć, wskażę w dalszej części artykułu.
Mianem „oświadczenie woli”, określa się każde zachowanie człowieka (wyrażone ustnie, na piśmie, przez gest), zmierzające do wyrażenia woli wobec adresata w sposób dostateczny, w tym również ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej.
Przykładowo, wyrażamy wolę zawarcia umowy poprzez złożenie podpisu na umowie, czy też wyrażamy wolę odrzucenia odziedziczonego spadku poprzez złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku.
Każde złożone oświadczenie woli może być dotknięte wadami. W obowiązującym stanie prawnym (ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.), dalej „kc”, wyróżnia się następujące wady oświadczenia woli:
- brak świadomości lub swobody (art. 82 kc), np. choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy,
- pozorność (art. 83 kc), np. zawarcie umowy darowizny w przypadku dokonania faktycznej sprzedaży,
- błąd (art. 84, 85 kc), np. zakup kopii obrazu w przekonaniu dokonania zakupu oryginału,
- błąd wywołany podstępnie (art. 86 kc), np. świadome udzielenie błędnych informacji w celu zawarcia umowy,
- groźbę (art. 87 kc), np. zastraszanie, szantaż.
Oświadczenie woli obarczone jedną z powyższych wad powoduje bądź jego nieważność bezwzględną, bądź nieważność względną, czyli wzruszalną. Oświadczenie woli złożone w stanie wyłączającym świadomość lub swobodę albo dla pozoru jest zawsze nieważne (nieważność bezwzględna). W związku z powyższym nie trzeba go odwoływać ani unieważniać przed sądem.
Przykład:
Pan Tomasz ze względu na niedorozwój umysłowy jest osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie. Opiekę nad nim sprawuje jego matka. Podczas jej nieobecności w domu Pan Tomasz zawarł umowę pożyczki z przedstawicielem banku. O powyższym matka Pana Tomasza dowiedziała się dopiero po otrzymaniu wezwania do zapłaty. Umowa pożyczki zawarta przez Pana Tomasza jest nieważna, ze względu na fakt, że w momencie podpisywania umowy nie miał możliwości świadomego podjęcia decyzji i nie zdawał sobie sprawy ze skutków własnego postępowania.
Natomiast w przypadku oświadczenia woli, które zostało złożone drugiej osobie pod wpływem błędu lub groźby, istnieje możliwość uchylenia się od skutków prawnych takiego oświadczenia (nieważność względna, czyli wzruszalna). Zgodnie bowiem z treścią art. 88 § 1 kc, w celu uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli, należy sporządzić pisemne oświadczenie. Co więcej, uchylenie się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli może nastąpić nie tylko na piśmie skierowanym do innej osoby, ale również w pozwie wniesionym do sądu przeciwko tej osobie.
Wskazać jednak należy, że uchylić się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli może tylko ta osoba, która dane oświadczenie złożyła.
Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, lub błędu wywołanego podstępnie :
Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia „błąd”. Zgodnie zaś z orzecznictwem Sądu Najwyższego, błędem w rozumieniu językowym jest niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o czynności, przy czym niezgodność ta może dotyczyć zarówno faktów, jak i prawa (tak SN m. in. w orzeczeniu z dnia 21 lutego 1973 r., III CRN 415/72).
Istnieje możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, w przypadku wystąpienia:
- błędu co do treści czynności prawnej, tj. mylne wyobrażenie o treści oświadczenia, np. zakup działki rolnej w przekonaniu zakupu działki budowlanej,
- błędu wywołanego przez osobę w stosunku do której zostało złożone oświadczenie woli (nawet wywołanego bez jej winy) lub gdy osoba ta wiedziała o błędzie lub też mogła z łatwością błąd zauważyć.
Co więcej, w celu uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli, można powoływać się tylko na błąd istotny, czyli uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (art. 84 § 2 kc).
Z treści przytoczonego wyżej przepisu art. 84 kc wynika, że nie każdy błąd może stanowić podstawę do uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia woli. Błąd taki musi być bowiem istotny, czyli każdy oceniający rzecz bezstronnie musi dojść do przekonania, że błądzący, gdyby nie działał pod wpływem błędu, nie zawarłby umowy albo zawarłby ją w innej formie/treści.
W sytuacji natomiast, gdy błąd został wywołany przez drugą stronę podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej (art. 86 § 1 kc).
Przykład:
Pani Kasia zgodziła się, po rozmowie z pracodawcą mającym problemy finansowe na rozwiązanie umowy o pracę z końcem danego miesiąca. Przed datą rozwiązania umowy, Pani Kasia dowiedziała się, że jest w ciąży. W związku z powyższym, Pani Kasia może złożyć pracodawcy pisemne oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli, powołując się na błąd polegający na przeświadczeniu, że nie jest w ciąży.
Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby:
Podobnie jak w przypadku błędu, Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia „groźba”. Przyjmuje się jednak, że aby mówić o groźbie w odniesieniu do wad oświadczenia woli, wymagane jest spełnienie dwóch przesłanek:
- Bezprawność groźby np. groźba pobicia, zabójstwa,
- Powaga złożonej groźby w momencie składania oświadczenia woli (realna obawa spełnienia groźby w stosunku do osoby zagrożonej lub innej osobie).
Zgodnie z art. 87 kc, kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł obawiać się, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.
Wskazać należy, że uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby można jedynie w sytuacji, gdy groźba była bezprawna. Zaznaczyć przy tym należy, że nie jest bezprawna groźba dotycząca wykorzystania możliwości przewidzianych przez prawo do dochodzenia należnych praw, np. oddanie sprawy do sądu, wszczęcie postępowania egzekucyjnego.
Bezprawne jest przykładowo posługiwanie się groźbą popełnienia samobójstwa w celu wymuszenia złożenia określonego oświadczenia woli (wyrok SN z 18.2.1970 r., I CR 571/69).
Przykład:
Pani Magda złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku po ojcu. Powyższe spowodowane zostało faktem, że jej brat groził jej, że jeśli tego nie zrobi, to skrzywdzi jej dziecko. Brat Pani Magdy był już skazany przez sąd za pobicie. Pani Magda chce teraz uchylić się od skutków tego oświadczenia. Sąd będzie badał, czy zarówno subiektywnie, jak i obiektywnie Pani Magda mogła obawiać się groźby.
Skutki uchylenia się od wadliwie złożonego oświadczenia woli:
Z chwilą skutecznego uchylenia się od skutków prawnych wadliwie złożonego oświadczenia woli, dokonana czynność prawna jest nieważna z mocą wsteczną, czyli od chwili złożenia wadliwego oświadczenia woli.
Termin do skorzystania z prawa do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli:
Zgodnie z art. 88 § 2 kc, uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych wadliwie złożonego oświadczenia woli ograniczone jest rocznym terminem zawitym, po upływie którego uprawnienie to wygasa. Mając na uwadze treść art. 61 kc, w/w termin roczny jest zachowany, jeżeli oświadczenie osoby uchylającej się od skutków prawnych wadliwie złożonego oświadczenia woli dojdzie w tym terminie do wiadomości drugiej strony, tak by mogła się ona zapoznać z treścią oświadczenia
